В этот день ровно сто лет назад 1 января 1919 года в городе Смоленске была провозглашена Советская Социалистическая Республика Белоруссия (ССРБ). Именно от нее нам сегодня власти предлагают вести нашу государственную преемственность. Однако факт состоит в том, что эта страна, ССРБ, просуществовала чуть более месяца, далее Беларусь ждали многочисленные изменения территории, разные перипетии и катаклизмы, из которых наша страна просто чудом вышла, хоть и формально, отдельным государством.
Так что же такое ССРБ и что же на самом деле это за дата в истории Беларуси — мы не будем строить собственных предположений, а лучше дадим слово непосредственному очевидцу и участнику тех событий Явхиму Кипелю.
Специально для наших читателей далее публикуем отрывки из книги мемуаров Явхима Кипеля «Эпізоды» , а прочитать ее полностью можно тут
Як адбывалася абвяшчэнне ССРБ
Мала каму ведама‚ як праходзіў смаленскі зьезд‚ на якім была абвешчана Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (БССР). Гэты зьезд камуністы выстаўляюць як голас беларускага народу‚ а прадстаўнікоў беларускага народу на гэтым зьезьдзе толькі і было 60-70 чалавек вайскоўцаў-чырвонаармейцаў ды каля 10 чалавек беларускіх эсэраў. Праўда‚ людзей у залі зьезду было шмат: тры‚ а мо і чатыры сотні чалавек‚ толькі невядома было‚ хто зь іх дэлегаты‚ а хто госьці.
Я тады вучыўся ў Смаленскай Вайсковай Школе Штабной Службы. Школа зьмяшчалася на Паштамскай вуліцы‚ а зьезд адбываўся ў будынку былога Дворянского Собрания‚ які ў той час ужо называўся Дом Культуры.
Аднойчы камісар школы прыйшоў са сьпісам і выклікаў усіх тых‚ хто ў фармуляры быў запісаны беларусам. Такіх знайшлося чалавек дваццаць. Ён нам сказаў‚ што пойдзем абвяшчаць Беларускую Рэспубліку‚ і тут-жа загадаў пагаліцца‚ наглянцаваць боты і надзець новыя гімнасьцёркі.
Калі ўсе былі гатовыя‚ нас маршам павялі ў Дом Культуры. Тут нас сустрэў Вільгельм Кнорын. Ён усіх нас рассадзіў на прыстаўных крэслах. Як толькі мы селі‚ зараз-жа прыйшла і другая група чырвонаармейцаў; іх таксама парассаджвалі на прыстаўных крэслах. У Смаленску тады‚ апрача школы штабной службы‚ былі яшчэ і вайсковыя курсы‚ на якіх вучылася 250 чалавек; зь іх каля 70 былі беларусы; вось гэтых беларусаў і прывялі на зьезд.
Хутка адчынілі паседжаньне зьезду. Прэзыдыюму не выбіралі‚ а прынялі цэлым сьпісам. За старшыню прэзыдыюму быў нехта з Народнага Камісарыяту Замежных Справаў. Зараз-жа пасьля адчыненьня зьезду пачаліся прывітаньні. Ад беларускіх камуністаў зьезд вітаў латыш В. Кнорын‚ ад беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянэраў дазволілі выступіць эсэрцы Палуце Бадуновай. У сваім выступленьні яна запатрабавала безадкладнага зачыненьня зьезду як неправамоцнага.
— Беларуская Рэспубліка ўжо абвешчаная законнымі прадстаўнікамі беларускага народу. Усё‚ што вы тут робіце‚ – гэта фальш. Ніхто нас не выбіраў!
– крычала Бадунова і настойвала на зачыненьні.
Бадунову супакоілі: старшыня прэзыдыюму прыстрашыў вывесьці яе з залі‚ калі яна ня сьціхне. Найбольш спрачаўся з Бадуновай Зьмітро Жылуновіч (Цішка Гартны). Быў момант‚ калі ён ледзь не падскочыў біцца да яе. Бадунова сьціхла і пакінула залю.
Пасьля Бадуновай зьезд вітаў паляк Юзэф Уншліхт. За ім выступаў летувіскі камуніст I. Сьмілга. Ён у сваёй прамове дзякаваў Кампартыі‚ што яна аднаўляе дзяржаву старажытнае Літвы‚ якая многа зрабіла для Маскоўскага Княства. Пасьля Сьмілгі выступіў латыскі камуніст Р. Бэрзін. Ён гаварыў доўга і раіў аднавіць на тэрыторыі Беларусі Крывію‚ бо‚ як ён казаў‚ крывічы далі пачатак ня толькі беларускаму народу‚ а нават Маскоўскай Русі.
У часе зьезду былі перапынкі. На перапынках частавалі чаем з цукрам і бутэрбродамі. А 5-й гадзіне ўвечары прыступілі да галасаваньня тае рэзалюцыі‚ якую прапанаваў прэзыдыюм. Галасавалі ўсе прысутныя‚ у тым ліку і вайскоўцы. Супраць рэзалюцыі галасавалі прысутныя на зьезьдзе эсэры. На гэтым зьезд і скончыўся. Трываў ён гадзінаў сем.
На наступны дзень …
На другі-ж дзень пасьля зьезду ўсяму гораду стала ведама‚ што абвешчана Беларуская Рэспубліка і што Смаленск – беларускі горад. Так выглядала і з тых картаў ды прапагандавых плякатаў‚ што былі парасклейваныя ўсюды на сьценах.
На этнаграфічных картах гарады Ярцава‚ Вязьма‚ Бранск і нават Арол уваходзілі ў склад Беларусі. На паўднёвым усходзе беларуская граніца падыходзіла да самага Мцэнску. На паўдні‚ на мяжы з Украінай‚ граніца заставалася непарушнай‚ а на поўначы – уся Пскоўшчына да самага мора таксама была пазначаная як беларуская тэрыторыя. Карты былі зробленыя добра‚ шмат у якіх месцах давалася тлумачэньне‚ што гэта – гістарычныя межы Літвы‚ а Беларусь – тая самая Літва.
Цікавымі выглядалі агітацыйныя плякаты‚ накіраваныя супраць Польшчы‚ Летувы і Латвіі. Польшча малявалася таўстым‚ сярдзітым‚ з ашчэранымі зубамі сабакам‚ а Летува і Латвія – маленькімі‚ хударлявымі сабачкамі. Iх вёў на ланцугох капіталіст‚ а яму памагаў польскі пан. Пры гэтым польскі пан ставіў на карце кропкі‚ дзе павінна праходзіць граніца. А пад усім малюнкам быў верш‚ які канчаўся гэтак:
Пан бясстрашна кропкі ставіць:
Што ні горад‚ то і тык.
Эх і ўставіць пану кропку
У самое пуза рускі штык!
Частка насельніцтва была незадаволеная з такіх зьменаў‚ але бальшыня была вельмі радая аддзяліцца ад Расеі‚ бо‚ як яны казалі‚ ад Расеі ніколі дабра ня мелі.
У горадзе была моцная групоўка расейскіх сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, якая арганізоўвала мітынгі пратэсту супроць абвешчаньня Беларускай Рэспублікі. На гэтыя мітынгі пайшлі і беларускія эсэры‚ тыя‚ што былі на зьезьдзе пры абвешчаньні Савецкай Беларусі. Там‚ на камуністычным зьезьдзе‚ яны былі супроць Савецкай Беларусі і стаялі за Беларускую Народную Рэспубліку‚ абвешчаную на Першым Усебеларускім Зьезьдзе.
Паслухаўшы прамовы расейскіх эсэраў‚ якія ніякіх беларусаў не прызнавалі‚ беларускія эсэры (апазыцыйныя камуністам) пачалі разам з камуністамі выступаць супроць расейскіх эсэраў. Добра прамаўлялі супроць расейскіх эсэраў У. Фальскі‚ Я. Дыла‚ М. Маркевіч ды іншыя‚ толькі ім часамі не давалі гаварыць па-беларуску. Тую-ж самую Бадунову‚ што выступала супроць камуністаў у Доме Культуры‚ на мітынгу на пляцы перад поштай расейцы сьцягнулі з трыбуны ды яшчэ і пабілі за тое‚ што агітавала за Беларусь. Беларуская Рэспубліка – ці то Народная, ці то Савецкая – была для расейцаў проста крамолаю.
Што сталася з тымі, хто быў нязгодны
Незадавальненьне пэўнай часткі насельніцтва Смаленска распадзелам Расеі перакінулася і на смаленскі гарнізон. У смаленскім ганізоне‚ у Пакроўскіх казармах‚ стаяў толькі адзін аддзел‚ які па нацыянальным складзе і па духу быў беларускім‚ – Віцебскі батальён, а ўсе іншыя вайсковыя злучэньні былі сфармаваныя з мабілізаваных расейскіх салдатаў‚ якія ніколі не захапляліся камунізмам‚ а тым больш цяпер‚ калі пабачылі‚ што дзеляць Расею.
Камуністычнае кіраўніцтва на ўсялякі выпадак загадала вывезьці за горад патроны і артылерыйскія боепрыпасы. У жаўнераў боепрыпасаў амаль не было‚ добра быў узброены толькі адзін камуністычны ЧООН (Чрезвычайный Отряд Особого Назначения). Калі-б увесь гарнізон паўстаў супроць камуністаў‚ дык ЧООН паўстаньня не стрымаў-бы‚ бо колькасна ён быў невялікі – асобаў 150.
Каб узьняць паўстаньне‚ у апазыцыі не было даволі расейскіх прапагандыстаў. З войскам гаварылі толькі камуністы. Iм удалося ўгаварыць адзін батальён сесьці ў вагоны: чырвонаармейцам абяцалі‚ што іх адвязуць у Маскву‚ а там яны сустрэнуцца з самым Ленінам і пагавораць. Як ні дзіўна гэта гучэла‚ чырвонаармейцы ўсё-ж далі веры і селі ў цягнік. Батальён адвезьлі на поўдзень Смаленшчыны і расфармавалі‚ а найбольш актыўных расстралялі.
Таксама ўдалося ўгаварыць і артылерыстаў паехаць на палігон‚ на стральбу. Толькі з таго палігону ніхто зь іх не вярнуўся назад: частку расстралялі‚ а хто застаўся – парассылалі ў розныя артылерыйскія злучэньні. Праўда‚ крыху пазьней, увесну 1919-га, артылерысты адпомсьціліся камуністам: яны падпалілі склады з артылерыйскімі боепрыпасамі. Хоць падпальшчыкаў і не знайшлі‚ але шмат хто заплаціў жыцьцём. Гэтак – быццам-бы ўдзельнікаў падпалу – расстралялі пяць чалавек са штабу 16-й арміі і сямёх палякоў зь лягеру ўцекачоў‚ бо яны хадзілі на працу ў гэныя склады.
Вось гэтак камуністы расправіліся зь незадаволенымі. А далей усё пайшло так‚ як камуністам хацелася. Калі насельніцтва і розныя гарадзкія групоўкі выказвалі незадавальненьне новым курсам‚ дык затое афіцыйныя дзейнікі змушаныя былі сьцісла трымацца іхнага курсу‚ прымірыцца з абвешчаньнем Савецкае Беларусі ды нават даводзіць выгаду абвешчаньня БССР для Расеі.
Беларуская справа ў Смаленску, або Як Зміцер Жылуновіч палякаў баяўся
Падзеі ў Смаленску ды вывучэньне мінуўшчыны Літвы дапамаглі мне стаць на шлях беларускае нацыянальнае працы. Але найбольш, бадай, я ўлучыўся ў беларускі нацыянальны рух праз знаёмства з тагачасным беларускім актывам. Як-бы там ні было‚ аднак самая падзея абвешчаньня Беларускае Савецкае Рэспублікі значна паспрыяла ўзраджэньню беларускае нацыянальнае сьведамасьці сярод некаторае часткі жыхарства гораду. У Смаленску актыўна пачало працаваць Беларускае Згуртаваньне. Адбываліся зборкі‚ вечары. Бадай, галоўную ролю ў гэтым згуртаваньні і беларускім жыцьці ў Смаленску адыгрываў Зьмітро Жылуновіч.
Зь ім я пазнаёміўся вельмі хутка пасьля таго як прыехаў у Смаленск. Аднойчы ён прыйшоў да нас у штабную школу ды папытаўся ў мяне‚ ці ня мог-бы я спаткацца зь ім увечары на ягонай кватэры. Мы спаткаліся. Гутарка зь ім таго вечару зацягнулася далёка за поўнач. Тады ён адкрыў мне вочы шмат на што‚ аб чым я і не падазраваў‚ ды што мне запамяталася аж да сёньня.
Гутарка ішла больш-менш гэтак.
— Скажы мне‚ Яўхім‚ колькі ў вас цяпер у школе беларусаў?
Я сказаў‚ што бадай палавіна‚ асобаў зь пяцьдзясят‚ і ўвесь час прыбываюць новыя.
— А скажы мне‚ – пытаўся далей Жылуновіч‚ – колькі будзе такіх‚ што выступяць за Беларускую Рэспубліку?
Я на гэтае пытаньне ня мог дакладна адказаць‚ прыпушчаў‚ што ўсе курсанты‚ бо я ведаў іх настроі: усе яны былі ўжо добра ўсьведамленыя‚ каб «будаваць Беларусь».
— Дык вось слухай‚ Яўхім. Ня ўсё‚ брат‚ ідзе гэтак гладка‚ як гаворыцца і пішацца. Бачыш‚ тут у штабе фронту гэтыя ляхі вядуць паскудную работу. Яны падбіваюць Рэўваенсавет Заходняга фронту‚ каб той зрабіў адпаведныя захады перад Масквою і каб Масква абвясьціла Польска-Беларускую Рэспубліку замест аднае Беларускае. Яны кажуць, што гэта гістарычны шлях (бо Польшча заўсёды была блізкая зь Беларусяй) і, калі Кампартыя на яго стане, гэта аслабіць аўтарытэт Пілсудзкага і выкліча рэвалюцыю ў Польшчы. Зразумела, што гэта глупства. Калі-б гэтак было зроблена, то такім чынам мы ўмацавалі-б польскія прэтэнзіі на Беларусь. Наагул‚ палякі ў штабе‚ ды думаю‚ што і ў Маскве‚ – працягваў Жылуновіч‚ – імкнуцца пераканаць начальства‚ што трэба рабіць стаўку на Польшчу: гэта будзе спрыяць пашырэньню рэвалюцыі‚ а зь Беларусяй палякі дагаворацца пазьней. Гэта‚ брат‚ небясьпечная справа. Таму я прашу цябе трымаць вуха востра, і‚ магчыма‚ давядзецца пісаць пратэст ды зьбіраць у школе подпісы‚ а таксама гаварыць да жаўнераў. Дык трэба, каб вы падпісалі.
На гэта я адказаў‚ што мне так страшна гэта не здаецца‚ бо ўсе жаўнеры настроеныя за Беларусь‚ і калі давядзецца падпісвацца‚ дык змусяць і расейцаў падпісацца. Расейцы ня пойдуць за палякоў. Тады ён‚ перапыняючы мяне‚ сказаў‚ што ў штабе фроту шмат расейцаў‚ якія гэтым праектам былі-б задаволеныя.
— Таксама‚ – казаў далей Жылуновіч‚ – у Маскве маюць плян новага адміністратыўнага ўладжаньня Беларусі ды могуць нам моцна перашкаджаць.
Я-ж сваім парадкам папытаўся яго‚ хто там найбольш дзейны з палякоў.
— Iх то і ня так шмат‚ але ўсе яны вельмі зацятыя і актыўныя. Самы галоўны зь іх – гэта Чорны. (Такую мянушку меў польскі камуніст Юзэф Уншліхт: ён быў смуглявы з твару). Другое месца займае Стэфан Гельтман і яго жонка – пані Гельтманова. Вось дык баба! Фанатычная палячка і, паміж іншым, добра гаворыць па-беларуску. Ледзь ня першую ролю адыгрываюць нейкі Адам Славінскі ды менскі палячок Пікель, блізу аднаго прозьвішча з табою. Вось гэта асноўныя, а ёсьць яшчэ і другія.
Пачуўшы пра «пані Гельтманову», я расьсьмяяўся і патлумачыў, што вельмі добра ведаю жонку Гельтмана. Гэта мая настаўніца нямецкай мовы. Яе дзявочае прозьвішча Машынская, яна вырасла ў Глуску, ніколі ў Польшчы не была. Бацька яе – беларускі шляхціч, каталік; ён меў сваю аптэку ў Глуску, а фанатычнай палячкай яе зрабілі ў Пецярбургу ў закрытай каталіцкай школе; яе я таксама сустракаў у Смаленску.
За колькі дзён я ізноў прыйшоў да Жылуновіча і сказаў яму‚ што ў штабной школе я перагаварыў з усімі беларусамі‚ а таксама гутарыў зь некаторымі ў штабе. Праўда‚ у штабных ужо было ня тое ў галаве‚ бо‚ як выглядала‚ надыходзілі зьмены на фронце. I тады мне Жылуновіч сказаў‚ што справа прымае іншы зварот‚ бо зь беларусамі салідарызуецца I. Сьмілга‚ стары камуніст‚ сябра Рэўваенсавету Заходняга фронту. Ён літовец, добра ведае гісторыю нашага народу. Да таго-ж ён супраць польскіх прэтэнзіяў, яго падтрымваюць латышы, а яшчэ ён у добрых дачыненьнях у партыі і ў штабе.
Пасьля я яшчэ меў колькі спатканьняў з Жылуновічам. Разоў колькі я заходзіўся ў клюб‚ дзе зьбіраліся беларусы‚ і там пазнаёміўся з У. Фальскім‚ якому адразу ж сказаў‚ што яго прамова на мітынгу каля пошты мне вельмі спадабалася. Ён запрасіў мяне да сябе‚ і я да яго пару разоў наведваўся. Фальскі меў шмат беларускае літаратуры‚ газэтаў; менавіта ён і ўвёў мяне ў жыцьцё розных беларускіх партыяў і групаў. Усё пачутае было для мяне новым.
«Без БНР не было-б БССР…»
Калі прыгадваю гэтыя падзеі ў Смаленску‚ само напрошваецца пытаньне: што змусіла бальшавікоў гэтак хутка перамяніць арыентыроўку ў паглядах на беларускую справу? Бо сапраўды‚ такія асобы‚ як Мясьнікоў і Кнорын‚ якія літаральна колькі месяцаў перад тым публічна заяўлялі‚ што ніякае Беларусі ня будзе‚ раптам узялі ўдзел у абвешчаньні БССР. I нават больш: занялі кіруючыя пасады ў беларускім апараце.
На маю думку‚ адказ тут можа быць толькі такі: першае – гэта абвешчаньне БНР‚ а другое – ацэна беларускага руху як важнага дзяржаўнага фактару‚ аб чым‚ відавочна‚ камуністычныя правадыры перад 1918 годам ніколі не задумваліся.
Несумненна, абвешчаньне незалежнасьці Беларусі ў форме Беларускай Народнай Рэспублікі – факт перадвызначальны для далейшага разьвіцьця беларускае нацыі. Гэтая падзея зрабіла ўплыў на палітычную сытуацыю як у самой Беларусі, так і ў цэлым рэгіёне: без БНР не было-б БССР, а без БССР немаведама, якія формы набыла-б дзяржаўная імпэрская структура, створаная ў 1922 годзе і названая СССР.
Акт абвешчаньня незалежнасьці Беларусі паўплываў і на шырокае жыхарства: для беларусаў гэта быў сыгнал да гуртаваньня, а для ворагаў беларушчыны – найперш для расейскага імпэрыялізму – гэта быў напамін, што Беларусь яшчэ ня зьнішчаная, што Беларусь жыве.
Кіпель, Я. Эпізоды = Episode / Яўхім Кіпель; Пад рэд. І. Урбановіч і З. Саўкі. Нью-Йорк, 1998.
Записи
— Финансовый отчёт по Дню Воли 2019 и БНР101! — Угроза Кремля, разгул шляхты, проблемы с законом - о чем писали «политологи» ВКЛ — Люблинская уния. Как создавалось «Союзное государство» Беларуси и... Польши — 7 часов, 70 согнанных военных и голосование по указке - как большевики провозгласили ССРБ — Что мы делали в 2018 году?